Транскрипц ба трансляц

Эх сурвалж: www.youtube.com 
Бүтээлийн эзэн: The McGraw-Hill Companies
Бүтээсэн он: 2010
Тус видео хичээлийг эх сурвалжаас үзнэ үү. 
Жич: Агуулгын алхам тус бүрийг зураг болгон татаж, тайлбарыг орчуулав.
Транскрипц (ДНХ-г хуулсан РНХ бий болох) ба трансляц (РНХ-г ашиглаж уураг бий болох процесс) гэдэг үгсийн утгыг доорх зургаар тайлбарлав.

ДНХ-ээс РНХ, РНХ-ээс уураг үүснэ (www.atdbio.com)

Хоол тэжээлээр авсан олон төрлийн шимт бодис 
бие махбодын үйл ажиллагааг хангана. 
Гэвч бидний бие хоол боловсруулах замд орж ирсэн хүнсийг 
тэр чигээр нь ашиглаж чаддаггүй.

Олон төрлийн уураг, энзимүүд 
хоол боловсруулах замд орж ирсэн 
хүнсийг эсэд нэвчихүйц шимт бодис болтол задална.

Тэгэхээр бидний амьдралыг тэтгэгч
уургууд хаана, хэрхэн бий болдог вэ?

Уураг бий болгох зааварчилгааг бидний ДНХ өгнө.

ДНХ ген агуулна.

Ген гэдэг нь РНХ молекулыг кодлогч хэсэг агуулсан 
нуклеотидын үргэлжилсэн гинж юм.

Энэхүү гинж нь гараа (promoter)-гаар эхэлж 
бариа (terminator)-гаар төгсөнө. 
Мөн гарааны ойролцоо эсвэл арай зайдуухан
тохируулагч дараалал (regulatory sequence) агуулагдана. 

Зарим генийн хувьд кодлогдсон РНХ нь 
генийн экспресс хэмээх процессын үед 
уураг нийлэгжүүлэхэд оролцоно. 
Генийн экспресс гэдэг нь генийн мэдээллийг ашиглаж 
үүрэг бүхий генийн бүтээгдэхүүн нийлэгжүүлэх процесс юм. 
Эдгээр бүтээгдэхүүнд уураг орох боловч
зөөвөрлөгч РНХ (transfer/tRNA) болон 
бөөмийн жижиг РНХ (small nuclear/snRNA) зэрэг 
уураг кодолдоггүй генийн хувьд үүрэг бүхий РНХ байна. 

Эдгээр генийн экспресс
транскрипц ба трансляц процессын дүнд хэрэгжинэ.

Эукариот эсийн транскрипц бөөмөнд явагдах бөгөөд 
ДНХ нь мэдээлэгч РНХ (messenger RNA/mRNA)-ийг 
бий болгох эх загвар болдог.

Трансляц нь эсийн сийвэн (cytoplasm)-д явагдах 
бөгөөд мэдээлэгч РНХ-д агуулагдах мэдээллийг
ашиглан полипептид бий болгоно.

Транскрипцын үед генийн ДНХ нь 
РНХ полимераз энзимын тусламжтайгаар 
мэдээлэгч РНХ-ийн гинж бий болоход 
эх загвар болж ашиглагдана.

Энэ процесс 3 үе шатаар явагдана: эхлэх, уртсах, төгсөх

Эхлэх үе шатанд РНХ полимераз  
генийн гарааны хэсэгт  холбогдоно.

Энд генийн экспрессийн гол хяналт явагдаж, 
РНХ полимеразыг 
гарааны хэсэгтэй холбогдох эсэхийг шийднэ 
(зөвшөөрнө эсвэл хориг тавина).

РНХ полимераз гарааны хэсэгтэй холбогдоход 
ДНХ-ийн хос мушгиа суларч нээгдэнэ.

Уртсах үе шатанд РНХ полимераз нь 
эх загвар болсон ДНХ-ийн гинж дагуу урагшилна.

ДНХ-ийн азотлог суурийн дэс дараалал 
мэдээлэгч РНХ-ийн 3' төгсгөл тийш  
комплементар (хамжаа) хослол байдлаар хуулбарлагдана.  

РНХ полимераз генийн төгсгөл хэсэгт хүрэхэд 
мэдээлэгч РНХ (transcript/хуулбар) бэлэн болно.

 

РНХ полимераз, ДНХ-ийн гинж, мэдээлэгч РНХ (хуулбар)
бие биенээсээ сална.

Транскрипцын үед бий болсон мэдээлэгч РНХ-ийн гинж 
уураг кодлогч эксон (exon) болон

кодолдоггүй интрон (intron) сегмент агуулна.

Мэдээлэгч РНХ трансляцид оролцохын тулд 
кодолдоггүй интроноо зайлуулж, 5' малгай ба

3' поли-А сүүлтэй болно.

Интроныг хэрчин хаяж, эксоныг нийлүүлж гагнах (splicing) 
энэхүү процессыг уураг ба РНХ-ээс бүтсэн 
нийлэмж сплайсосом (spliceosome) гүйцэтгэнэ.

Сплайсосом нь интроны сегментийг зайлуулж.

зэргэлдээх эксонуудыг нийлүүлж гагнах замаар 
мэдээлэгч РНХ-ийн боловсорсон гинж бий болгоно.

Боловсорсон мэдээлэгч РНХ 
бөөмийн сүвээр гадагшилж сийвэнд очсоноор трансляц эхэлнэ.

Боловсорсон мэдээлэгч РНХ-ийн гинжийг 
уураг нийлэгжүүлэхэд хэрхэн ашигладаг вэ?

Азотлог суурь нь "кодон" хэмээх 3 үсгэн кодоор бүлэг үүсгэнэ.

Генетикийн код нь 64 кодонтой. 
Ихэнх кодон тусгай амин хүчлүүдийг кодолдог.

Өвөрмөц 4 кодон байдаг. Эхнийх нь "эхлэл"-ийг кодолно.

"Зогсох"-ыг 3 кодон кодолно.

Мэдээлэгч РНХ-ийн "эхлэл" кодон хэсэгт
рибосомын жижиг хэсэг (small ribosomal subunit)
холбогдсоноор трансляц эхэлнэ.  

Амин хүчил тус бүрийг

тусгай зөөвөрлөгч РНХ молекул рибосомд авчирна.

Ямар амин хүчил авчрахыг 
зөөвөрлөгч РНХ-ийн антикодоны дараалал тодорхойлно.

Мэдээлэгч РНХ-ийн кодон ба 
зөөвөрлөгч РНХ-ийн антикодоны
сууриуд бие биетэйгээ комплементар тохирсон байна.

Эхний зөөвөрлөгч РНХ молекул 
"эхлэл" кодонтой холбогдсоны дараа

рибосомын том хэсэг (large ribosomal subunit) залгагдан 
трансляцын нийлэмж бүтцийг бий болгосноор 
эхлэх ажиллагаа өндөрлөнө. 

Рибосомын том хэсэг Е, Р, А гэсэн 3 үүрт хуваагдана.

Уртсах үе шатанд зөөвөрлөгч РНХ молекул
кодон, антикодоны комплементар суурьт тохирсон
амин хүчлүүдийг нэг нэгээр нь 
мэдээлэгч РНХ-ийн гинжинд авчирна.

Зөөвөрлөгч РНХ молекулын антикодон бүрт тохирсон 
амин хүчил бий.

Амин хүчлээр цэнэглэгдсэн зөөвөрлөгч РНХ молекул

А үүртэй холбогдох бөгөөд

түүний болон

Р үүрэн дэх зөөвөрлөгч РНХ молекулын 
амин хүчлүүдийн хооронд пептид холбоо үүснэ.

Энэхүү нийлэмж бүтэц зүүн тийш нэг кодонгоор ахихад 
амин хүчилгүй болсон зөөвөрлөгч РНХ молекул Е үүрийг орхино.

А үүр дараагийн зөөвөрлөгч РНХ молекулыг хүлээж авахад 
бэлэн нээлттэй болно.

Уртсах явц "Зогс" кодон хүртэл үргэлжилнэ.

Ангижруулагч фактор 
"Зогс" кодон бүхий А үүртэй холбогдоно. 

Р үүрэн дэх зөөвөрлөгч РНХ-ээс полипептид тасарна.

Нийлэмж бүтэц задарна.

Трансляцын зорилго нь полипептидыг 
хурдан хугацаанд, алдаа мадаггүй үйлдвэрлэх явдал юм. 
Зөөвөрлөгч РНХ-ээс тасарсан полипептид 
үүрэг гүйцэтгэхэд бэлэн болохын тулд 
өөрчлөгдөх (modification) шаардлагатай тулгарч болно.

Уургууд өөр өөр эрхтэнцэрийг ашиглан өөрчлөлтөнд ордог.
Хоол боловсруулахад оролцдог энзимын
полипептид эндоплазмын торлогт нийлэгжин,

Гольджийн аппаратаар дайрч өнгөрөхдөө өөрчлөгдөн,

цэврүү/мөхлөг хэлбэрээр эсийн бүрхүүлээр гадагшилж

хоол боловсруулах замын хөндийд орж ирнэ.